આજે મણિબેન પટેલ – વલ્લભ નંદિની ની પુણ્યતિથી તા. ૨૬-૦૩-૨૦૨૫
આખા હિંદુસ્તાનના કેટલાક લોકો આ નામ બોલીને તરત જ કહેતા હતા કે સફેદ વસ્ત્રોમાં સજ્જ હતાં, માથું ઢાંકેલું હતું, અને એ હતા સરદારની પુત્રી – વલ્લભ નંદિની કુ. મણીબેન પટેલ
પરંતુ શું મણિબહેનનો આટલો પરિચય જ પૂરતો હશે? તે કેવી દેખાતી હતી તે જાણવા માટે; તેના કૌટુંબિક ઇતિહાસ અને તેણીનો જન્મ જે યુગમાં થયો હતો તેની વિગતોમાં જવું ખરેખર હિતાવહ છે. સફેદ ખાદીના કાપડની થિગડાવાળી સાડી અને કોણી સુધીની બાય વાળો બ્લાઉઝ કે પોલકું, સાડી થોડી ઊંચી પહેરેલ અને માથે ઓઢેલી હોય, સદાય આ પહેરવેશમાં નજર આવનાર ભારતના નાયબ વડાપ્રધાન અને ગૃહમંત્રીના દીકરી મણીબેન પટેલ - વલ્લભનંદીની એક અલગ દેખાઈ આવતા, સ્વભાવે તેઓ ગરમ મિજાજના અને સદાય સરદાર સાહેબની પાછળ પડછાયો બનીને રહ્યા. મણીબેનનો આટલો જ પરિચય ન હોઈ શકે. તેમના વિષે વિગતવાર સમજીએ તો તેઓનો જન્મ એવા યુગમાં થયો કે તે સમયે પુત્રીનો જન્મ એક અભિશાપ માનવામાં આવતો હતો, અને કદાચ જન્મ પછી તરત દૂધપીતી કરવાનો પણ રિવાજ હશે. આવા સમયમાં મણીબેન પટેલ ૩ એપ્રિલ ૧૯૦૪ ના દિવસે બેરિસ્ટર વલ્લભભાઈ પટેલના ઘરે માતા ઝવેરાબા ની કૂખે જન્મ લીધો. અને ૧૦ નવેમ્બર ૧૯૦૫ના દિવસે મણિબેનના નાના ભાઈ ડાહ્યાભાઈ પટેલનો જન્મ થયો. પાચેક વર્ષના મણીબેન થયા હશે. ઝવેરબાના ચેપગ્રસ્ત અને નબળા શરીરમાં પુત્રના જન્મનો આનંદ અનુભવવા માટે કોઈ જીવનનિર્વાહ નહોતો - કોઈના હૃદયમાં સુખ અથવા દુ:ખની વાર્તાઓ ક્યાં રેડવી? ધોળા દિવસે પણ પરિવારના સભ્યોને ઝવેરબેનના ચહેરાની ઝલક ભાગ્યે જ જોવા મળી હતી. તેમને પેટમાં વારંવાર દુખાવો થતો હતો. ઘરનું કામ, બે શિશુઓ - તે બને ત્યાં સુધી ચલાવતા હતા. પણ દીર્ઘકાલિન રોગને હવે છુપાવી શકાયો નહિ અને પછી વલ્લભભાઈ બધા રિવાજોને બાજુએ મૂકીને પત્નીને મુંબઈ લઈ ગયા. મોટાભાઈ વિઠ્ઠલભાઈ મુંબઈ ખાતે રહેતા હતા. ચર્ચા કર્યા પછી અને તેમની સલાહનો લાભ લીધા પછી, ઝવેરબાને કામા હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા. ૧૯૦૮નું વર્ષ હતું. પત્નીની આટલી તીવ્ર કાળજી લેતો પતિ જાણે દુનિયાની નવમી અજાયબી હોય તેવું લાગતું હતું. અંતે તેમના (મણીબેનના) માતા ઝવેરબાનું અવસાન થયું.
વલ્લભભાઈને તેમનાં પત્નીના અવસાન વિશે એક તાર મોકલવામાં આવ્યો હતો. જ્યારે ટેલિગ્રામ આણંદ ખાતે પહોંચાડવામાં આવ્યો ત્યારે તે સમયે કોર્ટમાં દાવો ચાલી રહ્યો હતો. ટેલિગ્રામ મહત્ત્વનો હતો. તેથી, તે કોર્ટમાં સેવા આપવામાં આવી હતી. વલ્લભભાઈએ માત્ર તેના પર નજર નાખી. કાળા અક્ષરો જાણે કે, જીવનમાં થોડો આનંદ લીધા વિના, તેનો જીવનસાથી આ દુનિયા છોડીને ચાલ્યો ગયો હોવાનો ઘટસ્ફોટ કરી રહ્યા હતા. એક ક્ષણ માટે, પેલા બે દયનીય અનાથ બાળકોના ચહેરા તેની આંખો સામે ફરી વળ્યા, પરંતુ સામેના પાંજરામાં જ આરોપી તેના પર આશાભરી નજર રાખી રહ્યો હતો. વિદાય થયેલા આત્માની કરુણ પીડા જીવનભર સહન કરવી પડી હતી અને તે બે નિર્દોષ બાળકો માટે જીવન ટકાવી રાખવું પણ ખૂબ જ આવશ્યક હતું; તેમ છતાં, આ ક્ષણે, તેની સામે તાકી રહેલા યુવાનોનો જીવ બચાવવા માટે સ્વસ્થ મનથી દલીલ કરવી અનિવાર્ય હતી. તેણે થોડા સમય માટે પોતાના દુ:ખને બાજુ પર મૂકી દીધું. તેમની પ્રથમ અને મુખ્ય ફરજ: વલ્લભભાઈએ તાર ખિસ્સામાં મૂક્યો - દુ:ખને ગળી ગયા - પોતાની પોતાની ફરજ પૂરી કરી, પછી ભલે તે તેમના બાળપણના મોલાસ, ઘી અને પાણીનું મિશ્રણ ખાવાના અનુભવથી હોય કે વારસામાંથી, મણિબેને જે કંઈ પણ જીવન-સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરી હતી તે આ હતી. સાવકી માનો બોજો હું એ બાળકો પર ઢોળી શકું નહિ, જેઓ તેમના બાળપણથી જ અનાથ થઈ ગયાં હતાં, તેથી વલ્લભભાઈએ બીજા લગ્ન નહી કરવાનો નિશ્ચય કર્યો અને તે સહન પણ કર્યો. તેમણે ક્યારેય પોતાના દુ:ખ અથવા એકલતાને વ્યક્ત કરી ન હતી. તે પોતાની પત્ની કે સંતાનને પોતાનો પ્રેમ અને લાગણીઓ બતાવી શક્યો નહીં. બાળપણથી જ મણિબેનના વ્યક્તિત્વની આસપાસ શણગારની આવી રેખા વણાઈ ગઈ.
પટેલ પરિવાર પૂરતો મોટો હતો, જેમાં માતા, પિતા, ભાઈઓ અને એકમાત્ર બહેન દહીબેનનો સમાવેશ થતો હતો. વલ્લભભાઈએ પોતે આટલા મોટા કુટુંબના વડીલો પ્રત્યે નમ્રતાનું નિરીક્ષણ કર્યું. (તેઓ) તેમની સેવા કરવા બદલ ધન્યતા અનુભવતા હતા. પરિવારના સભ્યો પણ તેના માટે નરમ ખૂણો ધરાવતા હતા. તેથી, એચએ પત્નીની વિદાય પછી, બાળકોની સંભાળ રાખવી શક્ય હતી, તેમ છતાં વલ્લભભાઈ અને વિઠ્ઠલભાઈ બંને સારી રીતે સમજી ગયા હતા કે શિક્ષણને પણ એટલું જ મહત્વ છે જેટલું કુટુંબની સૌમ્ય રક્ષણાત્મક સંભાળ છે. તેમને પોતે અભ્યાસ દરમિયાન અવર્ણનીય મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. વલ્લભભાઈને કાયદાના વધુ અભ્યાસ માટે ઇંગ્લેંડ જવાની ઊંડી આંતરિક ઇચ્છા હતી અને તેમને પણ આવી તક મળે તેવી શક્યતા હતી. તેથી, તેમણે મણિબેન અને ડાહ્યાભાઈ બંનેને મુંબઈ ખાતે વિઠ્ઠલભાઈ પાસે મોકલ્યા અને નામાંકિત શાળાઓમાં તેમના શિક્ષણની વ્યવસ્થા કરી અને ૧૯૧૦માં તેઓ ઇંગ્લેન્ડ ગયા. મુંબઈની જીવનશૈલી તદ્દન જુદી હતી. ગામના મોટા કુટુંબના પુરુષ સભ્યો ચર્ચામાં આદર અને શિષ્ટાચાર માનતા હતા, પરંતુ મુંબઈનું વાતાવરણ તદ્દન જુદું જ હતું, જ્યાં પશ્ચિમી પ્રભાવ પ્રવર્તતો હતો. ડાહ્યાભાઈ એક નાના બાળક હતા, મણિબેન પોતે બાળક હોવા છતાં હંમેશાં તેમના માટે મોટી બહેન હતા. તેથી, ડાહ્યાભાઈને બહેન તરફથી બધી હૂંફ મળી. પિતાજીના હૃદયમાં (બાળકો માટે) આંતરિક પ્રેમ હતો.
બેરિસ્ટર થયા પછી વલ્લભભાઈએ અમદાવાદ વકીલાત અને રહેવા માટે પસંદ કર્યુ અને બન્ને બાળકો પણ સાથે રહેવા લાગ્યા, વલ્લભભાઈ કામની વ્યસ્તતાના કારણે બહુ ઓછો સમય ઘરમાં ગાળતા, પરંતુ સમયાંતરે પુત્ર ડાહ્યાભાઈ સાથે ગેલ પણ કરી લેતા, પણ મણિબેન એક શબ્દ પણ વલ્લભભાઈ સાથે બોલતા નહી, અને મણીબેનને સરદાર સાહેબ સામે આવતા પણ સંકોચ થતો. જ્યારે સવારે દિવાનખાનામાં સરદાર સાહેબ આંટા મારતા ત્યારે મણીબેન નહાઈ ને પાસેના ખંડના બારણાં પાસે આવતા ત્યારે સરદાર સાહેબ પૂછાતા કેમ છે? અને વળતાં જવાબમાં મણીબેન કહે સારું છે. પિતા પુત્રી વચ્ચે આખા દિવસમાં આટલો જ સંવાદ થતો. પાડોશમાં રહેતા દાદાસાહેબ માવળંકર રહેતા, અને તેમના માતૃશ્રી મણીબહેનની ખૂબ સંભાળ રાખતા. તેમના પત્ની મણિબેનનું દુઃખ સમજીને અવારનવાર તેને તેના ઘરે બોલાવતી હતી. તે તેની સાથે વાત કરતી અને ક્યારેક તેની સાથે રમતી. મણિબેનમાં થઈ રહેલું પરિવર્તન તેના પિતાના ધ્યાનમાં આવ્યું અને તે સમજી ગયા કે પરિવારનો પ્રેમ કેવી રીતે અનિવાર્ય છે. તે પછી તેણે ઘનિષ્ઠ મિત્રોના પરિવારો સાથે ગાઢ સંપર્કો કેળવવાનો પ્રયાસ કર્યો. ડો.કાનુગા અને ડો.હરિપ્રસાદ દેસાઈના બે પરિવારો સાથે ગૃહસંબંધ બાંધવામાં આવ્યા હતા, જેમની સાથે મણિબેન પણ ગાઢ રીતે જોડાયેલા હતા. આમાં પરિવારો, તેણીને તેની ઉંમરના સાથીઓ હતા. મૈત્રીપૂર્ણ સંબંધોનું આવું બંધન છેલ્લે સુધી રહ્યું.
જ્યારે ડાહ્યાભાઈએ ગાંધીજીને કહ્યું કે “મણીબેન મોટા છે અને તેમના લગ્ન પછી હું લગ્ન કરીશ”, ત્યારે મણીબેને ગાંધીજીને કહ્યું કે “મારા લગ્ન માટે ડાહ્યાભાઈ બેસી રહેશે તો એને બેસી જ રહેવું પડશે કારણ કે મારે પરણવું નથી.” મણીબેને તો લગ્ન નહી કરવા વિષે મક્કમતાથી નક્કી કરી લીધું હતું. વર્ષ ૧૯૨૭ પછી સરદાર પટેલ મણિબેનના હાથે કાંતેલા સુતરની ખાદી જ પહેરવાનું પસંદ કરતા. ૧૯૨૮માં બારડોલી સત્યાગ્રહના અંત સુધીમાં જ્યારે સરદારને માંદગી અનુભવતા હતા, ત્યારે એવું સૂચન કરવામાં આવ્યું હતું કે કોઈકે તેમને સચિવ તરીકે મદદ કરવી જોઈએ.ત્યારે મણીબેને કહ્યું: "જો કોઈને રાખવા હોય તો હું કેમ નહીં?" ૧૯૨૯થી બાપુજીના મૃત્યુ સુધી, જ્યારે પણ શક્ય હોય ત્યારે મેં તેમનો પત્રવ્યવહાર જાળવી રાખ્યો હતો. એક વખત ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયાના રાજકીય વિવેચક કે. ગોપાલસ્વામી મુંબઈના મરીન ડ્રાઈવ પરના તેમના ફ્લેટમાં તેમની મુલાકાતે આવ્યા ત્યારે બાપુજીએ સી. રાજગોપાલાચારીએ લખેલ એક પત્ર મંગાવ્યો. તેઓ એ ભૂલી ગયા કે તેમણે પત્ર ફાડી નાખ્યો હતો અને તેમણે તેને કચરાપેટીમાં ફેંકી દીધો હતો. સદભાગ્યે, મેં એ ટુકડાઓ એકઠા કર્યા હતા. તેને પસાર કરતા પહેલા તેમને એક સાથે ગોઠવી ચોંટાડવામાં મને થોડો સમય લાગ્યો. અને આ પત્ર તેમના હાથમાં જ્યારે મે આપ્યો ત્યારે તેઓ એકીટસે મારી સામે જોઇ રહ્યા, જાણે વિચારતા હોય કે આ દીકરી મારુ કેટલું ધ્યાન રાખે છે.
મણિબહેને ઉત્સાહભેર ઘરનું કામ હાથમાં લીધું. કોઈ વ્યક્તિ પોતાનો હાથ લગાવે કે તરત જ ''ઈંટ અને પથ્થર"નું ઘર "ઘર"માં ફેરવાઈ જાય છે- આ અનોખા અને અસાધારણ અનુભવે માનસિક અને શારીરિક બીમારીને દૂર કરવામાં મદદ કરી હતી. છેલ્લે સુધી મણિબેને માવલંકરની પત્ની તેમજ સમગ્ર પરિવાર પ્રત્યે અનહદ પ્રેમ અને આદર જાળવ્યો હતો.
મણીબેન પટેલે સરદાર
સાહેબના અંતિમ સમય સુધી તો સાથ આપ્યો પરંતુ સરદાર સાહેબના સ્વર્ગવાસ બાદ પણ સરદાર
સાહેબના પત્રો અને માહિતી જાહેર જનતા સમક્ષ મૂકી. તેમણે પોતાના અંત સામે સુધી
સરદાર સાહેબ વિષે લોકોને માહિતગાર કર્યા અને એક સાદગી ભર્યું જીવન જીવ્યા. આજે
આપણે જે કાંઈ પણ સરદાર સાહેબ વિષે જાણીએ છે તે મણીબેનને આભારી છે.
Subscribe us : Youtube Channel Visit us : Sardar Patel
