The Uprising in an Orphanage: How a Forgotten Farmers' Revolt Forged India's Iron Man
અનાથાશ્રમની એ ક્રાંતિ: ખેડા સત્યાગ્રહે કેવી રીતે ઘડ્યા ભારતના લોખંડી પુરુષ?
ઇતિહાસ હંમેશાં રાજમહેલોના સુવર્ણ ખંડોમાં કે લોહિયાળ યુદ્ધભૂમિ પર લખાતો નથી.
ક્યારેક,
સૌથી ગહન ક્રાંતિઓ અત્યંત શાંત સ્થળોએથી શરૂ થાય છે - જેમ
કે ગુજરાતના નડિયાદના એક અનાથાશ્રમમાંથી. ૧૯૧૮માં, આ નમ્ર ઇમારત એક એવા બળવાનું કેન્દ્રબિંદુ બની, જેણે માત્ર બ્રિટીશ રાજના પાયા હચમચાવી નાખ્યા એટલું જ નહીં, પણ એવા વ્યક્તિત્વના પોલાદી સંકલ્પનું ઘડતર પણ કર્યું, જે આગળ જતાં ભારતના લોખંડી પુરુષ, સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ
બન્યા. આ ખેડા સત્યાગ્રહની એક અજાણી ગાથા છે, એક વિસરાયેલું ખેડૂત
આંદોલન જે માત્ર મહેસૂલના વિવાદ કરતાં ઘણું વધારે હતું; આ એ ભઠ્ઠી હતી જેમાં આધુનિક ભારતના સ્વાભિમાન અને અડગતાની ભાવનાનો જન્મ થયો
હતો.
વર્ષ હતું ૧૯૧૮. જ્યારે વિશ્વ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધની અંતિમ અને ક્રૂર વેદનામાં
ડૂબેલું હતું,
ત્યારે ગુજરાતના ખેડા જિલ્લાના ખેડૂતો એક વધુ તાત્કાલિક
દુશ્મનનો સામનો કરી રહ્યા હતા: દુકાળ. ચોમાસાની વિનાશક નિષ્ફળતાએ તેમના પાકને નષ્ટ
કરી દીધો હતો. સરકારના પોતાના લેન્ડ રેવન્યૂ કોડ ૧૮૭૯ મુજબ, જો પાકનું ઉત્પાદન "ચાર આની" (સામાન્ય ઉત્પાદનના ૨૫%) કરતાં ઓછું
હોય, તો ખેડૂતો તે વર્ષ માટે જમીનમહેસૂલની સંપૂર્ણ માફી માટે કાયદેસર રીતે હકદાર
હતા. ખેડૂતોનો દાવો હતો કે તેમનો પાક આ મર્યાદા કરતાં ઘણો ઓછો હતો. પરંતુ, મહેસૂલ પર જ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતી બ્રિટીશ સરકારે આગ્રહ કર્યો કે પાક સારો થયો
છે.
આ એક મડાગાંઠ હતી. સત્ય વિરુદ્ધ અમલદારશાહીની જીદનો સીધો સંઘર્ષ. આ જ તંગ વાતાવરણમાં એક પ્રમાણમાં નવી રાજકીય શક્તિ, મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીનું આગમન થયું, જેમણે નડિયાદના અનાથાશ્રમમાં પોતાનું વડું મથક સ્થાપ્યું. તેમની સાથે સમર્પિત કાર્યકરોની એક ટુકડી હતી: શંકરલાલ બેન્કર, અનસૂયાબહેન સારાભાઈ, ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક, મહાદેવભાઈ દેસાઈ અને તે વિસ્તારના એક પ્રભાવશાળી, ગંભીર બેરિસ્ટર, વલ્લભભાઈ પટેલ. ગાંધીજી આ ચળવળના આત્મા હતા, તો વલ્લભભાઈ ઝડપથી તેની અડગ કરોડરજ્જુ બની રહ્યા હતા. જ્યારે ગાંધીજી હાજર ન હોય, ત્યારે વલ્લભભાઈ જ બધી જવાબદારી સંભાળતા.
બ્રિટીશ વહીવટીતંત્ર,
જે બિનશરતી આજ્ઞાપાલનનું આદી હતું, તેણે ભૂલાભાઈ રૂપજી શાહ નામના એક સ્વયંસેવક પર દાખલો બેસાડવાનું નક્કી કર્યું.
સ્થાનિક મામલતદારે તેમને મહેસૂલ ન ભરવા માટે "લોકોને ગેરમાર્ગે દોરવા અને
ઉશ્કેરવા" બદલ સમન્સ પાઠવ્યું. તેમને ૨૬ માર્ચ, ૧૯૧૮ના રોજ કચેરીમાં હાજર થવાનો હુકમ કરવામાં આવ્યો. આશય સ્પષ્ટ હતો: એકને
ડરાવો, એટલે હજારો લાઇનમાં આવી જશે.
પણ તેમની સાથે કોણ આવશે તેની ગણતરી તેમણે કરી ન હતી.
નક્કી થયેલા દિવસે ભૂલાભાઈ શાહ મામલતદારની કચેરીમાં દાખલ થયા. પણ તેઓ એકલા ન
હતા. તેમની સાથે તેમના વકીલ હતા: બેરિસ્ટર વલ્લભભાઈ પટેલ. પોતાની કોર્ટની કુશળતા
માટે જાણીતા એ તેજસ્વી અને પ્રભાવશાળી વકીલને જોતાં જ અમલદાર પર સ્પષ્ટ આઘાતની
લહેર ફરી વળી. શિકારી અચાનક શિકાર બની ગયો હતો.
વલ્લભભાઈએ પોતાનો અવાજ ઊંચો ન કર્યો. તેની જરૂર જ ન હતી. તેમણે ભૂલાભાઈ વતી એક
લેખિત જવાબ રજૂ કર્યો જે કાનૂની ચોકસાઈ અને રાજકીય નીડરતાનો એક ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો
હતો. તેમાં જણાવ્યું હતું:
"સમન્સમાં દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે હું લોકોને ખોટું સમજાવી ઉશ્કેરું છું. મેં
કોઈને ખોટી સલાહ આપી નથી, તેમજ કોઈને ખોટા
ઉશ્કેર્યા નથી. હું લોકોને તદ્દન વાજબી સલાહ આપું છું. મારા ગામનો પાક ચાર આનીથી
ઓછો થયો છે,
અને તેથી સરકારના નિયમને આધારે મારા ગામના લોકો જમીનમહેસૂલ
નહીં ભરવાને હકદાર છે... મહાત્મા ગાંધીજીએ ખુલ્લી રીતે સલાહ આપી છે કે પોતાનું
સ્વમાન જાળવવાની ખાતર, તેમ રૈયત જૂઠું નથી બોલતી
તે સાબિત કરવાની ખાતર, લોકોએ પોતાની ખુશીથી પૈસા
ભરવા નહીં એ જરૂરનું છે. એ સલાહ વાજબી છે એમ હું માનું છું. લોકોને એવી સલાહ આપવી
એ મારી ફરજ છે એમ સમજું છું... છતાં કાયદાનો ભંગ થતો હોય તો તેની શિક્ષા ભોગવવા
ખુશી છું. માટે આપને યોગ્ય લાગે તે શિક્ષા ફરમાવવા કૃપા કરશો. મારે આપને જણાવવું
જોઈએ કે જે કલમને આધારે આપે સમન્સ કાઢ્યો છે તે કલમ આ કામને બિલકુલ લાગુ પડતી નથી.
પણ એ આપ ન જાણતા હો એમ મારાથી કેમ માની શકાય? છતાં આપે મને આમંત્રણ આપ્યું તે માટે આપનો આભારી છું અને હવે વિશેષ આભારી કરવો
એ આપના અધિકારની વાત છે."
સંદેશો હિમશીતળ અને સ્પષ્ટ હતો: તમારી પાસે કોઈ કાનૂની આધાર નથી, અને અમે તે જાણીએ છીએ. હવે તમારો વારો. વલ્લભભાઈના અડગ તર્કથી ગભરાઈ ગયેલા મામલતદારે તરત જ કેસ રદ કરી દીધો.
"આમાં ગુનો થતો નથી. તમને રજા છે," તે તોતડાતા બોલ્યા.
પણ વલ્લભભાઈનું કામ હજી પૂરું થયું ન હતું. તેમણે ભૂલાભાઈને એક છેલ્લો, વેધક પ્રશ્ન પૂછવાની સલાહ આપી: "તો હવે જમીનમહેસૂલ ન ભરશો એમ કહેવામાં
તમને ગુનો નથી લાગતો ને?"
"હા ભાઈ હા. તમને ગમે તે કહેજો," પરાજિત અમલદારે સ્વીકાર્યું. જોકે તેણે મૌખિક રીતે શરણાગતિ સ્વીકારી, પણ પાછળથી તેણે કેસ દફતરે ચડાવવા માટે ખોટો શેરો માર્યો કે ભૂલાભાઈએ "વસૂલાતના કામમાં આડે નહીં આવવા સમજૂતી કરી" હોવાથી કેસ દફતરે કરવામાં આવ્યો. આ એ અમલદારશાહીનું એક તુચ્છ કૃત્ય હતું જે નૈતિક અને કાનૂની લડાઈ હારી ચૂકી હતી, અને તે સંસ્થાનવાદી સત્તાના માળખામાં તિરાડો પડવાનો સંકેત હતો.
આ નાનકડી અદાલતી જીતે આંદોલનમાં પ્રાણ ફૂંક્યા. ખેડા સત્યાગ્રહનું 'શા માટે' દિવસેને દિવસે સ્પષ્ટ થતું ગયું. તે ક્યારેય માત્ર આર્થિક રાહત માટે ન હતું.
૩૦મી માર્ચે,
ગાંધીજીની ગેરહાજરીમાં, વલ્લભભાઈએ નડિયાદમાં
ખેડૂતોની એક વિશાળ સભાને સંબોધી. તેમના ભાષણે આ સંઘર્ષ પાછળના ગહન તત્વજ્ઞાનને
ઉજાગર કર્યું.
'ઇન્ડિયન સોશિયલ રિફોર્મર'ના તંત્રી જેવા કેટલાક સદ્ભાવના ધરાવતા શહેરી શુભેચ્છકોએ ખેડૂતોનું મહેસૂલ
ચૂકવવા માટે ફંડ ઊભું કરવાનું સૂચન કર્યું હતું. વલ્લભભાઈએ આ વિચારને
તિરસ્કારપૂર્વક નકારી કાઢ્યો.
તેમણે ગર્જના કરી: "કેટલાકને એવો વિચાર થતો હશે કે આપણે બાકી રહેતી દસેક
લાખની રકમ ઉઘરાણું કરી ભેગી કરી સરકારને ભરી દઈએ તો લોકોને રાહત મળે. પણ જે વીર
પુરુષે આ લડત ઉઠાવી છે [ગાંધીજી] તે નામને મરદ બનાવે એવા છે, અને ખેડા જિલ્લો હિંદમાં વીર પુરુષોની ભૂમિ છે. તેઓ આવી મદદનો વિચાર પણ ન કરે.
પૈસાની મદદથી ખરો લાભ ન થાય; તેથી કાંઈ ખરું દુઃખ ન
ટળે. એક વખત દુઃખ ઉઠાવી સરકારની પદ્ધતિ ફેરવીશું તો જ હંમેશનું દુઃખ ટળશે."
તેમણે આગળ જે વાક્ય કહ્યું તે તેમની રાજકીય વિચારધારાને વ્યાખ્યાયિત કરનારું
બન્યું: "મજબૂત અને મક્કમ વિચારની પ્રજા હોય તેમાં જ રાજ્યની શોભા છે. નાલાયક
અને બીકણ પ્રજાની વફાદારીમાં માલ નથી. નીડર અને સ્વમાન જાળવનારી પ્રજા જે વફાદારી
બતાવે છે તે જ પ્રજા સરકારને શોભા આપનારી છે."
આ એક નિર્ણાયક વળાંક હતો. સંઘર્ષને દયાની ભીખમાંથી ગૌરવની માંગમાં પુનઃવ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યો. આ સ્વાવલંબનનો પાઠ હતો, એવી ઘોષણા હતી કે ભારતીયો પોતાની સચ્ચાઈ અને સન્માનને સમર્પિત કરવા કરતાં પોતાની મિલકતની જપ્તી સહન કરવાનું પસંદ કરશે.
આ અવજ્ઞાથી રોષે ભરાયેલી સરકારે પોતાની દમનકારી મશીનરી છૂટી મૂકી. અધિકારીઓએ
ગામડાઓમાં ફરી વળીને જે પણ મૂલ્યવાન વસ્તુ હાથ લાગી તે જપ્ત કરી: ઢોરઢાંખર, ઘરવખરી,
અનાજના કોઠાર. જમીનો જપ્ત કરવામાં આવી અને કેટલાક
કિસ્સાઓમાં તેની હરાજી પણ કરવામાં આવી. છતાં, જેમ જેમ વહીવટીતંત્ર દબાણ
વધારતું ગયું,
તેમ તેમ લોકોનો પ્રતિકાર પણ વધુ મક્કમ થતો ગયો. ગાંધીજી અને
વલ્લભભાઈ સતત ગામડાંઓનો પ્રવાસ કરતા રહ્યા, તેમની હાજરી ખેડૂતોની
ચિંતાઓ પર મલમ સમાન હતી અને તેમના શબ્દો તેમની પ્રતિજ્ઞાને સતત બળ આપતા હતા.
એક વિચિત્ર ઘટનાક્રમમાં, ઉત્તર વિભાગના કમિશનર, મિ. પ્રાટે નક્કી કર્યું કે તે એક ભાષણ દ્વારા આ મુદ્દો ઉકેલી શકે છે. એ
સમજીને કે તેના પોતાના અધિકારીઓ વિરોધી ન હોય તેવી ભીડ એકઠી કરી શકશે નહીં, તેણે ગાંધીજી પાસે જ જાહેર સભાના આયોજન માટે મદદ માંગવાની હિંમત કરી. ગાંધીજી, જે હંમેશાં દુશ્મન સાથે પણ સંવાદમાં માનતા હતા, તેઓ સંમત થયા અને ખેડૂતોને સભામાં હાજર રહેવા વિનંતી કરી.
૧૨મી એપ્રિલે,
નડિયાદમાં બે હજાર મુખ્ય ખેડૂતો એકઠા થયા. કમિશનર પ્રાટે
પોતાની કાલીઘેલી ગુજરાતીમાં ભાષણ કરતાં ખુશામત અને ધમકીઓનું મિશ્રણ અજમાવ્યું.
તેણે સરકારનો હુકમ માનવાની શિખામણ આપતા પહેલા ગાંધીજીની ખૂબ પ્રશંસા કરી. પછી તેણે
એક ગંભીર ભૂલ કરી,
અમદાવાદના મિલમજૂરોની તાજેતરમાં સમાપ્ત થયેલી હડતાળ વિશે
ખોટી વાત કહી.
સભામાં હાજર વલ્લભભાઈ પટેલ ઊભા થયા અને શાંતિથી કમિશનરના દાવાને ખોટો ઠેરવ્યો.
તેમણે પ્રાટને યાદ અપાવ્યું કે તે પોતે મિલમજૂરોની સમાધાન સભામાં હાજર હતા.
વલ્લભભાઈએ સભાને કહ્યું, "કમિશનર સાહેબે મિલમજૂરોને
સલાહ આપેલી કે ‘ગાંધીસાહેબ તમને સાચેસાચી સલાહ આપશે. એમની સલાહ પ્રમાણે તમે ચાલશો
તો તમારો સુધારો થશે અને તમે ન્યાય મેળવશો.’ હું તમને કહું છું કે તમે પણ આ
બાબતમાં મહાત્માજીની સલાહ પ્રમાણે ચાલશો તો જ આ કમિશનર સાહેબને હાથે ન્યાય મેળવી
શકશો. અહીં પણ કમિશનર સાહેબ કમિટી નીમી તપાસ કરાવે તો આપણને કંઈ જ વાંધો
નથી."
આ પ્રદેશના સર્વોચ્ચ બ્રિટીશ અધિકારીનું આ જાહેર અપમાન આશ્ચર્યજનક હતું. પ્રાટનો પ્રચાર કરવાનો અણઘડ પ્રયાસ ઊંધો પડ્યો હતો, અને વલ્લભભાઈની પ્રતિષ્ઠા એક એવા નીડર નેતા તરીકે વધુ મજબૂત બની જે પદ કે સત્તાથી ડરતા ન હતા.
ખેડાનો સંઘર્ષ હવે સ્થાનિક મુદ્દો રહ્યો ન હતો. તેણે રાષ્ટ્રની કલ્પનાને જકડી
લીધી હતી. ૨૩મી એપ્રિલે,
ખેડાના ખેડૂતોના સમર્થનમાં મુંબઈમાં એક વિશાળ જાહેર સભા
યોજાઈ. આ સભા રાષ્ટ્રવાદી આંદોલનના દિગ્ગજોનો મેળાવડો હતી: વિઠ્ઠલભાઈ પટેલે
અધ્યક્ષપદ સંભાળ્યું,
અને ગાંધીજી, મહાન બાળ ગંગાધર
"લોકમાન્ય" ટિળક,
એમ. આર. જયકર અને પત્રકાર બી.જી. હોર્નિમેન હાજર રહ્યા હતા.
લોકમાન્ય ટિળકે એક શક્તિશાળી ભાષણમાં કહ્યું કે ખેડા કોઈ એકલદોકલ ઘટના નથી.
"આ પ્રશ્ન માત્ર ખેડા જિલ્લાના ખેડૂતોનો નથી. ૧૮૯૬માં આવી જ પરિસ્થિતિ કોલાબા
જિલ્લામાં ઊભી થઈ હતી... ફક્ત એક વરસના મહેસૂલની ખાતર સરકાર ખેડૂતને ભીખ માગતો કરી
મૂકે છે! પાક બરાબર ઊતર્યો છે કે કેમ તે તપાસવાની સરકાર દરકાર રાખતી નથી; તેમનો તો એક જ લક્ષ હોય છે કે ગમે તેમ કરી મહેસૂલ વસૂલ કરવું."
ત્યારબાદ ગાંધીજીએ ચળવળની ભાવનાનું જીવંત ચિત્ર રજૂ કર્યું, ખાસ કરીને સ્ત્રીઓની ભૂમિકા પર પ્રકાશ પાડતા કહ્યું, "ખેડાના પુરુષો જ નહીં,
પણ સ્ત્રીઓ પણ આ લડતમાં સામેલ રહે છે. તેઓ કહે છે કે સરકાર
ભલે અમારી ભેંસો લઈ જાય,
દાગીના લઈ જાય, ખેતરો ખાલસા કરે, પણ અમારા મરદોએ લીધેલી પ્રતિજ્ઞા પાળવી જ જોઈએ."
અંતે, સરકાર થોડી નરમ પડી. તેમણે આદેશ બહાર પાડ્યો કે જો સદ્ધર ખેડૂતો મહેસૂલ ભરી દે, તો ગરીબ ખેડૂતોનું મહેસૂલ મુલતવી રાખવામાં આવશે. આ સંપૂર્ણ વિજય ન હતો, છતાં સત્યાગ્રહ પાછો ખેંચી લેવામાં આવ્યો. સાચો વિજય મહેસૂલના ચોપડામાં નહીં, પરંતુ લોકોના મનમાં થયો હતો. ખેડાના ખેડૂતોએ, અને વિસ્તૃત રીતે ભારતે, એક મહત્વપૂર્ણ પાઠ શીખ્યો હતો. તેમણે શક્તિશાળી બ્રિટીશ સામ્રાજ્યની આંખોમાં આંખ નાખીને, માત્ર સત્યના શસ્ત્ર સાથે, જરા પણ ડર્યા વગર સામનો કર્યો હતો. તેમણે અહિંસક, સંગઠિત પ્રતિકારની શક્તિને શોધી કાઢી હતી.
ખેડા સત્યાગ્રહ વલ્લભભાઈ પટેલ માટે અગ્નિપરીક્ષા સમાન હતો. ગુજરાતના ગામડાઓની ધૂળભરી કેડીઓ પર, કોર્ટના ભવ્ય ખંડોમાં નહીં, તેમને સાચા અર્થમાં પોતાનું લક્ષ્ય મળ્યું. તેઓ માત્ર એક વકીલ તરીકે નહીં, પરંતુ લોકોના "સરદાર" તરીકે ઉભરી આવ્યા. અનાથાશ્રમના વડામથકમાંથી શરૂ થયેલો આ વિસરાયેલો બળવો એ યાત્રાનું પ્રથમ નિર્ણાયક પગલું હતું, જે તેમને એક વિભાજિત રાષ્ટ્રને એક કરવા અને ભારતના લોખંડી પુરુષનું અમર બિરુદ અપાવવા તરફ દોરી ગયું.
अनाथालय से उठी क्रांति: कैसे एक किसान विद्रोह ने गढ़ा भारत का लौह पुरुष
इतिहास हमेशा महलों के सुनहरे कक्षों में या खूनी युद्ध के मैदानों पर नहीं लिखा जाता। कभी-कभी, सबसे गहरी क्रांतियाँ सबसे शांत जगहों से शुरू होती हैं - जैसे गुजरात के नडियाद में एक अनाथालय। 1918 में, यह विनम्र इमारत एक ऐसे विद्रोह का तंत्रिका केंद्र बन गई, जिसने न केवल ब्रिटिश राज की नींव हिला दी, बल्कि उस व्यक्ति के फौलादी संकल्प को भी गढ़ा, जो आगे चलकर भारत के लौह पुरुष, सरदार वल्लभभाई पटेल बने। यह खेड़ा सत्याग्रह की अनकही कहानी है, एक भूला हुआ किसान आंदोलन जो करों पर विवाद से कहीं बढ़कर था; यह वह भट्टी थी जिसमें आधुनिक भारत की स्वाभिमानी और विद्रोही आत्मा का जन्म हुआ।
साल 1918 था। जब दुनिया प्रथम विश्व युद्ध की अंतिम, क्रूर पीड़ा में डूबी हुई थी, तब गुजरात के खेड़ा जिले के किसान एक अधिक तात्कालिक दुश्मन का सामना कर रहे थे: अकाल। मानसून की विनाशकारी विफलता ने उनकी फसलों को नष्ट कर दिया था। सरकार के अपने भूमि राजस्व संहिता 1879 के अनुसार, यदि फसल की उपज "चार आनी" (सामान्य उत्पादन का 25%) से कम होती, तो किसान उस वर्ष के लिए अपने भू-राजस्व की पूरी छूट के कानूनी रूप से हकदार थे। किसानों का दावा था कि उनकी उपज इस सीमा से बहुत कम थी। हालाँकि, ब्रिटिश सरकार, जो राजस्व पर केंद्रित थी, इस बात पर अड़ी रही कि फसल भरपूर हुई थी।
यह एक गतिरोध था। सत्य बनाम नौकरशाही की हठधर्मिता का एक सीधा मामला। इसी तनावपूर्ण माहौल में एक अपेक्षाकृत नई राजनीतिक शक्ति, मोहनदास करमचंद गांधी का आगमन हुआ, जिन्होंने नडियाद के अनाथालय में अपना मुख्यालय स्थापित किया। उनके साथ समर्पित कार्यकर्ताओं की एक टीम थी: शंकरलाल बैंकर, अनसूयाबेन साराभाई, इंदुलाल याज्ञिक, महादेव देसाई, और उस क्षेत्र के एक दुर्जेय, गंभीर बैरिस्टर, वल्लभभाई पटेल। जहाँ गांधी आंदोलन की आत्मा थे, वहीं पटेल तेजी से इसकी अटूट रीढ़ बन रहे थे। जब गांधी दूर होते, तो पटेल ही मैदान संभालते थे।
ब्रिटिश प्रशासन, जो निर्विवाद आज्ञाकारिता का आदी था, ने भूलाभाई रूपजी शाह नामक एक स्वयंसेवक को सबक सिखाने का फैसला किया। उन्हें स्थानीय मामलतदार (एक राजस्व अधिकारी) द्वारा लोगों को करों का भुगतान करने के खिलाफ "गुमराह करने और उकसाने" के लिए एक सम्मन जारी किया गया। उन्हें 26 मार्च, 1918 को अदालत में पेश होने का आदेश दिया गया। इरादा स्पष्ट था: एक को डराओ, और एक हजार अपने आप लाइन में आ जाएँगे।
लेकिन उन्होंने इस बात का अनुमान नहीं लगाया था कि उनके साथ कौन आएगा।
नियत दिन पर, भूलाभाई शाह मामलतदार के कार्यालय में दाखिल हुए। लेकिन वे अकेले नहीं थे। उनके साथ उनके कानूनी सलाहकार थे: बैरिस्टर वल्लभभाई पटेल। अपनी अदालती कौशल के लिए जाने जाने वाले उस तेज-तर्रार, प्रभावशाली वकील को देखते ही अधिकारी के चेहरे पर एक स्पष्ट सदमे की लहर दौड़ गई। शिकारी अचानक शिकार बन गया था।
पटेल ने अपनी आवाज ऊंची नहीं की। उन्हें इसकी जरूरत नहीं थी। उन्होंने भूलाभाई की ओर से एक लिखित जवाब प्रस्तुत किया जो कानूनी सटीकता और राजनीतिक अवज्ञा का एक उत्कृष्ट नमूना था। उसमें लिखा था:
"सम्मन में दावा किया गया है कि मैं लोगों को गुमराह कर रहा हूँ और भड़का रहा हूँ। मैंने कोई झूठी सलाह नहीं दी है, न ही मैंने किसी को उकसाया है। मैं लोगों को वही सलाह दे रहा हूँ जो पूरी तरह से उचित है। मेरे गाँव में फसल चार आने से कम है, और इसलिए, सरकार के अपने नियमों के तहत, लोग भू-राजस्व का भुगतान न करने के हकदार हैं... महात्मा गांधी ने खुले तौर पर सलाह दी है कि अपने स्वाभिमान को बनाए रखने के लिए और यह साबित करने के लिए कि किसान झूठ नहीं बोल रहे हैं, लोगों को स्वेच्छा से भुगतान करने से इनकार करना चाहिए। मेरा मानना है कि यह सलाह उचित है। मैं लोगों को यह सलाह देना अपना कर्तव्य समझता हूँ... यदि यह कानून का उल्लंघन है, तो मैं सजा भुगतने को सहर्ष तैयार हूँ। इसलिए, कृपया जो भी दंड आप उचित समझें, वह लगाएँ। मुझे यह भी बताना होगा कि जिस धारा के तहत आपने यह सम्मन जारी किया है, वह इस मामले में पूरी तरह से लागू नहीं होती। लेकिन मैं यह कैसे मान लूँ कि आप इससे अनजान हैं? फिर भी, मैं आपके निमंत्रण के लिए आभारी हूँ, और मुझे और अधिक आभारी बनाना अब आपके अधिकार में है।"
संदेश बिल्कुल ठंडा और स्पष्ट था: आपके पास कोई कानूनी आधार नहीं है, और हम यह जानते हैं। अब आपकी बारी है। पटेल के अटूट तर्क से घबराए हुए मामलतदार ने तुरंत मामला खारिज कर दिया। "यहाँ कोई अपराध नहीं है। आप जाने के लिए स्वतंत्र हैं," उसने हकलाते हुए कहा।
लेकिन पटेल का काम अभी खत्म नहीं हुआ था। उन्होंने भूलाभाई को एक अंतिम, चुभता हुआ सवाल पूछने की सलाह दी: "तो, लोगों को भू-राजस्व का भुगतान न करने के लिए कहना अब आपकी नज़र में अपराध नहीं है?"
"हाँ, हाँ! जो चाहे कहो!" पराजित अधिकारी ने स्वीकार किया। हालाँकि उसने मौखिक रूप से आत्मसमर्पण कर दिया, लेकिन बाद में उसने आधिकारिक रिकॉर्ड में हेरफेर किया, यह लिखते हुए कि मामला इसलिए खारिज कर दिया गया क्योंकि भूलाभाई ने "राजस्व संग्रह में हस्तक्षेप न करने पर सहमति व्यक्त की थी।" यह उस नौकरशाही का एक छोटा कार्य था जो नैतिक और कानूनी लड़ाई हार चुकी थी, और यह औपनिवेशिक सत्ता के ढांचे में दरारें पड़ने का संकेत था।
इस छोटी सी अदालती जीत ने आंदोलन में बिजली दौड़ा दी। खेड़ा सत्याग्रह का 'क्यों' हर गुजरते दिन के साथ और स्पष्ट होता गया। यह कभी भी केवल वित्तीय राहत के बारे में नहीं था। 30 मार्च को, गांधी की अनुपस्थिति में, पटेल ने नडियाद में किसानों की एक विशाल सभा को संबोधित किया। उनके भाषण ने उनके संघर्ष के पीछे के गहरे दर्शन को उजागर किया।
'इंडियन सोशल रिफॉर्मर' के संपादक जैसे कुछ नेक इरादे वाले शहरी हमदर्दों ने किसानों के करों का भुगतान करने के लिए एक कोष शुरू करने का सुझाव दिया था। पटेल ने इस विचार को तिरस्कारपूर्वक खारिज कर दिया।
उन्होंने गरजते हुए कहा, "कुछ लोग सोच सकते हैं कि हम देय दस लाख रुपये जुटाकर सरकार को भुगतान कर सकते हैं ताकि लोगों को कठिनाई से बचाया जा सके। लेकिन जिस वीर पुरुष ने इस संघर्ष को शुरू किया है [गांधी], वह कायरों को भी मर्द बना देते हैं, और खेड़ा भारत में वीरों की भूमि है। वे ऐसी सहायता पर विचार भी नहीं करेंगे। वित्तीय मदद से कोई वास्तविक लाभ नहीं होता; इससे वास्तविक दुख का समाधान नहीं होता। केवल इस एक बार कठिनाई सहकर और सरकार की व्यवस्था में बदलाव के लिए मजबूर करके ही हम इस पीड़ा को हमेशा के लिए समाप्त करेंगे।"
उन्होंने आगे एक ऐसी पंक्ति कही जो उनकी राजनीतिक विचारधारा को परिभाषित करेगी: "एक राज्य का गौरव एक मजबूत और दृढ़ संकल्प वाली आबादी में निहित है। एक अयोग्य और कायर लोगों की वफादारी में कोई मूल्य नहीं है। केवल एक निडर और स्वाभिमानी लोगों द्वारा दिखाई गई वफादारी ही सरकार को सम्मान दिलाती है।"
यह एक निर्णायक मोड़ था। संघर्ष को दया की याचना से गरिमा की मांग के रूप में फिर से परिभाषित किया गया। यह आत्मनिर्भरता का एक पाठ था, एक घोषणा कि भारतीय अपनी सच्चाई और अपने सम्मान को आत्मसमर्पण करने के बजाय अपनी संपत्ति की जब्ती को सहना पसंद करेंगे।
सरकार, इस अवज्ञा से क्रोधित होकर, अपनी दमनकारी मशीनरी को काम पर लगा दिया। अधिकारियों ने गाँवों पर धावा बोल दिया, और जो कुछ भी मूल्यवान था, उसे जब्त कर लिया: मवेशी, घरेलू बर्तन, संग्रहीत अनाज। भूमि जब्त कर ली गई, और कुछ मामलों में, नीलाम कर दी गई। फिर भी, प्रशासन ने जितना अधिक दबाव डाला, लोगों ने उतना ही कड़ा प्रतिरोध किया। गांधी और पटेल ने अथक रूप से गाँवों का दौरा किया, उनकी उपस्थिति किसानों की चिंताओं पर मरहम थी, उनके शब्द उनकी प्रतिज्ञा का निरंतर सुदृढीकरण थे।
एक अजीब घटनाक्रम में, उत्तरी डिवीजन के कमिश्नर, मिस्टर प्रैट ने फैसला किया कि वह एक भाषण से इस मुद्दे को हल कर सकते हैं। यह महसूस करते हुए कि उनके अपने अधिकारी एक ऐसी भीड़ इकट्ठा नहीं कर सकते जो शत्रुतापूर्ण न हो, उन्होंने गांधी से एक सार्वजनिक सभा आयोजित करने में मदद मांगने की धृष्टता की। गांधी, जो हमेशा एक विरोधी के साथ भी बातचीत में विश्वास रखते थे, सहमत हो गए और किसानों से भाग लेने का आग्रह किया।
12 अप्रैल को, नडियाद में दो हजार प्रमुख किसान एकत्र हुए। प्रैट ने टूटी-फूटी गुजराती में बोलते हुए, चापलूसी और धमकियों का मिश्रण आजमाया। उन्होंने सरकार का पालन करने की चेतावनी देने से पहले गांधी की बहुत प्रशंसा की। फिर उन्होंने एक गंभीर गलती की, हाल ही में समाप्त हुई अहमदाबाद मिल मजदूरों की हड़ताल के बारे में तथ्यों को गलत तरीके से प्रस्तुत किया।
दर्शकों में मौजूद वल्लभभाई पटेल खड़े हुए और शांति से कमिश्नर के बयान को ध्वस्त कर दिया। उन्होंने प्रैट को याद दिलाया कि वह खुद मिल मजदूरों के समझौता बैठक में मौजूद थे।
पटेल ने भीड़ को संबोधित करते हुए कहा, "स्वयं कमिश्नर ने मिल मजदूरों को सलाह दी थी, 'गांधी साहब आपको सच्ची सलाह देंगे। यदि आप उनकी सलाह का पालन करेंगे, तो आपका सुधार होगा और आपको न्याय मिलेगा।' मैं आप सभी से कहता हूँ कि इस मामले में भी, केवल महात्मा की सलाह का पालन करने पर ही आपको इन्हीं कमिश्नर के हाथों न्याय मिलेगा। यदि वह यहाँ भी एक निष्पक्ष समिति नियुक्त कर जाँच करवाते हैं, जैसा कि वहाँ किया गया था, तो हमें कोई आपत्ति नहीं है। सब कुछ स्पष्ट हो जाएगा।"
यह सार्वजनिक सुधार इस क्षेत्र के सर्वोच्च ब्रिटिश अधिकारी के लिए एक आश्चर्यजनक अपमान था। प्रैट का प्रचार का अनाड़ी प्रयास बुरी तरह से विफल हो गया था, जिसने पटेल की प्रतिष्ठा को एक ऐसे निडर नेता के रूप में और मजबूत किया जो पद या अधिकार से भयभीत नहीं होगा।
खेड़ा का संघर्ष अब कोई स्थानीय मामला नहीं रहा था। इसने राष्ट्र की कल्पना को मोहित कर लिया था। 23 अप्रैल को, खेड़ा के किसानों का समर्थन करने के लिए बंबई में एक विशाल सार्वजनिक सभा आयोजित की गई। यह सभा राष्ट्रवादी आंदोलन के दिग्गजों का जमावड़ा थी: विठ्ठलभाई पटेल ने अध्यक्षता की, जिसमें गांधी, महान बाल गंगाधर "लोकमान्य" तिलक, एम. आर. जयकर और पत्रकार बी.जी. हॉर्निमैन उपस्थित थे।
लोकमान्य तिलक ने एक शक्तिशाली संबोधन में, यह दिखाते हुए कि खेड़ा एक अकेली घटना नहीं थी, सभी बिंदुओं को जोड़ा। उन्होंने घोषणा की, "यह केवल खेड़ा के किसानों का प्रश्न नहीं है। 1896 में कोलाबा जिले में भी ऐसी ही स्थिति उत्पन्न हुई थी... एक साल के राजस्व के लिए, सरकार एक किसान को भिखारी बनाने को तैयार है! वे फसल की सच्चाई की जाँच करने की परवाह नहीं करते; उनका एकमात्र लक्ष्य किसी भी तरह से राजस्व वसूल करना है।"
फिर गांधी ने बात की, आंदोलन की भावना का एक ज्वलंत चित्र चित्रित करते हुए, विशेष रूप से महिलाओं की भूमिका पर प्रकाश डाला। उन्होंने कहा, "यह केवल खेड़ा के पुरुष ही नहीं हैं, बल्कि महिलाएँ भी इस संघर्ष में शामिल हैं। वे कहती हैं, 'सरकार हमारी भैंसें ले जाए, हमारे गहने ले जाए, हमारे खेत जब्त कर ले, लेकिन हमारे पुरुषों ने जो शपथ ली है, उसका सम्मान होना ही चाहिए।'"
अंततः, सरकार आंशिक रूप से नरम पड़ी। उन्होंने एक आदेश जारी किया कि यदि संपन्न किसान अपना बकाया चुकाते हैं, तो गरीब किसानों के करों को स्थगित कर दिया जाएगा। यह वह पूरी जीत नहीं थी जिसकी उन्होंने मांग की थी, लेकिन सत्याग्रह वापस ले लिया गया। बड़ी जीत कर के बही-खातों में नहीं, बल्कि लोगों के मन में थी। खेड़ा के किसानों ने, और विस्तार से भारत ने, एक महत्वपूर्ण सबक सीखा था। उन्होंने शक्तिशाली ब्रिटिश साम्राज्य की आँखों में आँखें डालकर, केवल सत्य के हथियार से, बिना पलक झपकाए सामना किया था। उन्होंने अहिंसक, संगठित प्रतिरोध की शक्ति की खोज की थी।
खेड़ा सत्याग्रह वल्लभभाई पटेल के लिए अग्निपरीक्षा थी। यह गुजरात के गाँवों की धूल भरी पगडंडियों पर था, न कि किसी अदालत के आलीशान कक्षों में, कि उन्हें वास्तव में अपना आह्वान मिला। वे केवल एक वकील के रूप में नहीं, बल्कि लोगों के "सरदार" (प्रमुख) के रूप में उभरे। एक अनाथालय के मुख्यालय में हुआ यह भूला हुआ विद्रोह उस यात्रा का पहला महत्वपूर्ण कदम था जो उन्हें एक खंडित राष्ट्र को एकजुट करते हुए देखेगा और भारत के लौह पुरुष का अमर खिताब दिलाएगा।
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel