The Nizam's move, and the Sardar's single stroke
The Bastar Conspiracy: How Sardar Patel Uncovered a Secret Plot to Cede a Kingdom to the Nizam
The air in New Delhi in November 1946 was thick with more than just the winter chill. It was heavy with the scent of change, a potent cocktail of hope, anxiety, and the furious scribbling of pens that were drawing the borders of a new world. In his office, Sardar Vallabhbhai Patel, the unyielding architect of Indian unity, was buried under a mountain of files, each one a universe of problems concerning the integration of princely states. Every day brought a new challenge, a fresh fire to extinguish. But on November 11th, a letter arrived that was different. It wasn't a formal petition or a diplomatic cable. It was a warning, a whisper of treason carried on a humble piece of paper from the heart of the Central Provinces, a whisper that threatened to unravel the very fabric of the nation he was tirelessly weaving together. This piece of intelligence on a secret political deal in 1946 would test the resolve of India's future leaders.
The letter was from
Ravishankar Shukla, the Premier of the Central Provinces, but the true message
lay in its enclosure. The enclosure was a passionate, almost frantic, dispatch
from a man named Raghubir Prasad, a leading citizen of Raipur. As Patel’s eyes
scanned the pages, the intricate details of a breathtakingly audacious
conspiracy began to emerge. Prasad wrote of a secret agreement, a backroom deal
orchestrated in the shadows, to cede the entire Bastar State to the Nizam of
Hyderabad. This wasn't a minor land swap; it was the handover of a kingdom. The
letter spoke of how the British government, in a final act of colonial
meddling, had seemingly "made over the State to HEH the Nizam" as a
form of compensation for his impending loss of Berar. The Nizam of
Hyderabad's territorial ambitions were well-known, but this move was a
shocking escalation, a direct challenge to the authority of the Interim
Government of India.
Prasad’s letter painted a grim
picture of the future. The minor Maharaja of Bastar, upon reaching maturity,
would be reduced to a puppet, allowed to fly his flag over the palace but
stripped of all real power. He would be given a title, "Nizamzada,"
and a handsome pension—a golden cage in exchange for his ancestral lands. The
real power, the financial and administrative control, would rest entirely with
the Nizam. This meticulously planned conspiracy to annex Bastar State was
not just a hypothetical threat; it was already in motion. The Nizam’s
government had begun survey operations for a new railway line from the south,
and plans were afoot to exploit the region's immense natural resources. This
was a classic example of the kind of political intrigue that defined
pre-independence India, where the fate of millions was decided in secret
negotiations.
At the heart of this
clandestine operation was a name Patel knew: W.V. Grigson. An Englishman who
had served as an administrator in the region, Grigson was an expert on the
Adivasis of Bastar, having even written a monumental work on them. He was a man
who understood the land and its people intimately. Now, having transitioned
into the Nizam’s service, he was using that very knowledge to facilitate the
transfer of the land he once governed. The letter accused him directly:
"This is all Mr. Grigson’s doing." It was a profound betrayal, a
symbol of the cynical games being played by departing British officials who
sought to curry favour with powerful princes, leaving a fractured and weakened
India in their wake. The role of W.V. Grigson in Bastar was a
stark reminder of how colonial knowledge could be weaponized against the very
people it claimed to document.
The prize at the center of
this geopolitical chess game was Bastar itself, a land of staggering potential.
Spanning over 13,000 square miles, it was a treasure trove of natural wealth.
Its dense forests were legendary, but its true value lay beneath the soil and
in its rushing waters. The letter spoke of "one of the biggest deposits of
iron ore in India," a resource that would be vital for the industrial
future of the new nation. The mineral wealth of Bastar was a
strategic asset of immense importance. Furthermore, the state was home to the
Indravati falls, described as the biggest in the Central Provinces. Raghubir
Prasad recounted how, decades earlier, American and German engineers had
scouted the area, recognizing the falls' potential to generate enough cheap
electricity to power railways across the entire region. The history of
the Indravati falls was a story of untapped power, a sleeping giant
that the Nizam now intended to awaken for his own benefit.
Prasad’s letter was not just a
cry of alarm; it was a call to action, rooted in a deep understanding of
history and law. He argued that the agreement was likely ultra vires—beyond
the legal authority of the Resident of the Eastern States to sign on behalf of
a minor ruler. Yet, he cynically noted that if the Crown Representative had
given his blessing, the deal would be considered "quite just and
legal" in the eyes of the British. He lamented the potential fate of the
indigenous Muria and Maria tribes, who would soon "have a nice taste of
Muslim culture and religion," a poignant expression of the deep cultural
and social anxieties of the time. This forgotten tale is a crucial part of
the tribal history of Bastar, illustrating the vulnerability of its
people to the grand political schemes unfolding around them. He pleaded with
Shukla, and by extension, the national leadership, to intervene, stating with
confidence, "I have very little doubt that if you so wish you can kill it
in the bud."
Reading this, Sardar Patel
felt the cold steel of resolve forming in his gut. This was not merely about a
remote, forested kingdom. It was about precedent. It was about sovereignty. If
the British Political Department and the Nizam could carve away a piece of the
Central Provinces with such impunity, what was to stop them from doing the same
in Orissa, Rajputana, or Kathiawar? The entire, painstaking process of building
a unified India could collapse. The Hyderabad state issue of 1947 was
already a festering wound, and this secret deal was like pouring salt into it.
Patel understood that this was a test. It was a direct challenge to his States
Department and to the very idea of a strong, central Indian government. He
picked up his pen. His note to Jawaharlal Nehru was characteristically brief,
devoid of panic but pulsating with controlled urgency. "My dear
Jawaharlal," he wrote, "I am enclosing herewith a copy of a letter...
about a deal which is being made regarding Bastar State to be ceded to the
Nizam." Then came the crucial line, a sentence that captured the full
weight of the insult: "It would be a strange thing if dispositions are
made without our knowledge and behind our back."
That single sentence was a
thunderclap in the corridors of power. It was a declaration that the days of
colonial puppetry were over. The era of making decisions about India's future
"behind our back" had ended. Though the specific details of the
counter-operation remain within the silent archives of the States Department,
the outcome is a matter of historical record. The plot was foiled. The secret
agreement, so meticulously crafted by Grigson and the Nizam, dissolved into
nothingness. Patel and his team, working with their characteristic blend of
firm negotiation, political pressure, and strategic foresight, "killed it
in the bud." The Instrument of Accession for Bastar in 1947 was
secured, and the state, with all its riches and its people, was integrated
firmly into the Indian Union. This successful foiling of the conspiracy became
a key, albeit unsung, victory in the unification of India under Sardar
Patel.
Today, the story of the Bastar conspiracy is a largely forgotten history of Indian independence. It does not feature prominently in mainstream textbooks, overshadowed by the grand dramas of Partition and the formal transfer of power. Yet, it is in these hidden narratives, these averted crises, that the true genius of India's founding fathers is most brilliantly illuminated. It reveals a nation not born of a single, triumphant moment, but forged in a crucible of constant vigilance, against a backdrop of ceaseless intrigue. The letter from a concerned citizen in Raipur, passed through a provincial premier to the desk of the Ironman of India, set in motion a chain of events that saved a kingdom. It stands as a powerful testament to the fact that the map of modern India was not drawn by fate, but by the unwavering will of leaders who refused to let any part of their nation be sold, bartered, or stolen in the shadows.
निज़ाम की चाल और सरदार का एक ही वार
बस्तर षड्यंत्र: कैसे सरदार पटेल ने एक रियासत को निज़ाम को सौंपने की गुप्त साज़िश का पर्दाफ़ाश किया
नवंबर 1946 में नई दिल्ली की
हवा में केवल सर्दियों की ठंडक ही नहीं थी। यह बदलाव की सुगंध से भारी थी, जो आशा, चिंता और उन कलमों
की तेज़ लिखावट का एक शक्तिशाली कॉकटेल थी जो एक नई दुनिया की सीमाओं का निर्धारण
कर रही थीं। अपने कार्यालय में, भारतीय एकता के दृढ़ वास्तुकार, सरदार वल्लभभाई
पटेल, फाइलों के पहाड़ के नीचे दबे हुए थे, जिनमें से प्रत्येक रियासतों के एकीकरण से संबंधित
समस्याओं का एक ब्रह्मांड थी। हर दिन एक नई चुनौती, बुझाने के लिए एक
नई आग लेकर आता था। लेकिन 11 नवंबर को एक ऐसा पत्र आया जो अलग था। यह
कोई औपचारिक याचिका या राजनयिक केबल नहीं था। यह एक चेतावनी थी, मध्य प्रांत के
हृदय से एक विनम्र कागज़ के टुकड़े पर आई
देशद्रोह की एक फुसफुसाहट, एक ऐसी फुसफुसाहट जो उस राष्ट्र के
ताने-बाने को ही उधेड़ने का खतरा पैदा कर रही थी जिसे वह अथक रूप से बुन रहे थे। 1946
के एक गुप्त राजनीतिक सौदे पर यह खुफिया
जानकारी भारत के भावी नेताओं के संकल्प की परीक्षा लेने वाली थी।
पत्र मध्य प्रांत
के प्रमुख, रविशंकर शुक्ला की ओर से था, लेकिन असली संदेश इसके संलग्नक में निहित
था। संलग्नक रायपुर के एक प्रमुख नागरिक, रघुबीर प्रसाद नामक व्यक्ति का एक भावुक,
लगभग
उन्मत्त पत्र था। जैसे ही पटेल की आँखें पन्नों पर घूमीं, एक आश्चर्यजनक रूप
से दुस्साहसी षड्यंत्र का जटिल विवरण सामने आने लगा। प्रसाद ने एक गुप्त समझौते के
बारे में लिखा, जो परदे के पीछे रचा गया एक सौदा था, जिसमें पूरे बस्तर
राज्य को हैदराबाद के निज़ाम को सौंपने की बात थी। यह कोई मामूली भूमि की
अदला-बदली नहीं थी; यह एक पूरे राज्य का हस्तांतरण था। पत्र में बताया गया था कि कैसे
ब्रिटिश सरकार ने, औपनिवेशिक हस्तक्षेप के अपने अंतिम कार्य में, बरार के आसन्न
नुकसान के मुआवजे के रूप में "राज्य को महामहिम निज़ाम को सौंप दिया"
था। हैदराबाद के निज़ाम की क्षेत्रीय महत्वाकांक्षाएं सर्वविदित थीं,
लेकिन
यह कदम एक चौंकाने वाला विस्तार था, जो भारत की अंतरिम सरकार के अधिकार को
सीधी चुनौती थी।
प्रसाद के पत्र ने
भविष्य की एक गंभीर तस्वीर पेश की। बस्तर के नाबालिग महाराजा को, वयस्क होने पर,
एक
कठपुतली बना दिया जाएगा, जिसे महल पर अपना झंडा फहराने की अनुमति
तो होगी लेकिन सभी वास्तविक शक्तियों से वंचित कर दिया जाएगा। उन्हें
"निजामज़ादा" की उपाधि और एक आकर्षक पेंशन दी जाएगी - उनकी पैतृक भूमि
के बदले में एक सुनहरा पिंजरा। वास्तविक शक्ति, वित्तीय और
प्रशासनिक नियंत्रण, पूरी तरह से निज़ाम के पास रहेगी। बस्तर राज्य पर
कब्जा करने की यह सावधानीपूर्वक नियोजित साजिश केवल एक काल्पनिक
खतरा नहीं थी; यह पहले से ही गति में थी। निज़ाम की सरकार ने दक्षिण से एक नई रेलवे
लाइन के लिए सर्वेक्षण कार्य शुरू कर दिया था, और क्षेत्र के
विशाल प्राकृतिक संसाधनों का दोहन करने की योजनाएँ चल रही थीं। यह उस तरह की राजनीतिक साज़िश का
एक उत्कृष्ट उदाहरण था जिसने स्वतंत्रता-पूर्व भारत को परिभाषित किया, जहाँ लाखों लोगों
का भाग्य गुप्त वार्ताओं में तय किया जाता था।
इस गुप्त अभियान के
केंद्र में एक ऐसा नाम था जिसे पटेल जानते थे: डब्ल्यू.वी. ग्रिग्सन। एक अंग्रेज
जो इस क्षेत्र में एक प्रशासक के रूप में कार्य कर चुका था, ग्रिग्सन बस्तर के
आदिवासियों का विशेषज्ञ था, यहाँ तक कि उसने उन पर एक स्मारकीय कृति
भी लिखी थी। वह एक ऐसा व्यक्ति था जो भूमि और उसके लोगों को गहराई से समझता था। अब,
निज़ाम
की सेवा में स्थानांतरित होने के बाद, वह उसी ज्ञान का उपयोग उस भूमि के
हस्तांतरण को सुविधाजनक बनाने के लिए कर रहा था जिस पर उसने कभी शासन किया था।
पत्र में उन पर सीधे आरोप लगाया गया था: "यह सब मिस्टर ग्रिग्सन का किया-धरा
है।" यह एक गहरा विश्वासघात था, जो चले जा रहे ब्रिटिश अधिकारियों द्वारा
खेले जा रहे निंदनीय खेलों का प्रतीक था, जो शक्तिशाली राजकुमारों का पक्ष लेना
चाहते थे, और अपने पीछे एक खंडित और कमजोर भारत छोड़ रहे थे। बस्तर में
डब्ल्यू.वी. ग्रिग्सन की भूमिका इस बात का एक स्पष्ट अनुस्मारक थी कि कैसे
औपनिवेशिक ज्ञान का उपयोग उन्हीं लोगों के खिलाफ किया जा सकता था जिनका
दस्तावेजीकरण करने का वह दावा करता था।
इस भू-राजनीतिक
शतरंज के खेल के केंद्र में पुरस्कार स्वयं बस्तर था, जो आश्चर्यजनक
क्षमता वाली भूमि थी। 13,000 वर्ग मील में फैला, यह प्राकृतिक संपदा
का खजाना था। इसके घने जंगल प्रसिद्ध थे, लेकिन इसका वास्तविक मूल्य मिट्टी के नीचे
और इसके बहते पानी में था। पत्र में "भारत में लौह अयस्क के सबसे बड़े
भंडारों में से एक" का उल्लेख किया गया था, एक ऐसा संसाधन जो
नए राष्ट्र के औद्योगिक भविष्य के लिए महत्वपूर्ण होगा। बस्तर की खनिज
संपदा अत्यधिक महत्व की एक रणनीतिक संपत्ति थी। इसके अलावा, राज्य में
इन्द्रावती जलप्रपात था, जिसे मध्य प्रांत का सबसे बड़ा जलप्रपात
बताया गया। रघुबीर प्रसाद ने याद किया कि कैसे, दशकों पहले,
अमेरिकी
और जर्मन इंजीनियरों ने इस क्षेत्र का सर्वेक्षण किया था, और इस जलप्रपात की
क्षमता को पहचाना था कि यह पूरे क्षेत्र में रेलवे को बिजली देने के लिए पर्याप्त
सस्ती बिजली पैदा कर सकता है। इन्द्रावती जलप्रपात का इतिहास अप्रयुक्त शक्ति की
एक कहानी थी, एक सोता हुआ विशालकाय जिसे निज़ाम अब अपने लाभ के लिए जगाने का इरादा
रखता था।
प्रसाद का पत्र
केवल खतरे की घंटी नहीं था; यह कार्रवाई का आह्वान था, जो इतिहास और कानून
की गहरी समझ में निहित था। उन्होंने तर्क दिया कि यह समझौता संभवतः अल्ट्रा वायर्स (ultra
vires) था - यानी पूर्वी राज्यों के रेजिडेंट के कानूनी अधिकार से परे था कि वह
एक नाबालिग शासक की ओर से हस्ताक्षर करे। फिर भी, उन्होंने
व्यंग्यात्मक रूप से उल्लेख किया कि यदि क्राउन प्रतिनिधि ने अपना आशीर्वाद दिया
होता, तो इस सौदे को अंग्रेजों की नज़र में "काफी न्यायसंगत और
कानूनी" माना जाता। उन्होंने स्वदेशी मुरिया और मारिया जनजातियों के संभावित
भाग्य पर शोक व्यक्त किया, जिन्हें जल्द ही "मुस्लिम संस्कृति
और धर्म का अच्छा स्वाद चखने को मिलेगा," जो उस समय की गहरी
सांस्कृतिक और सामाजिक चिंताओं की एक मार्मिक अभिव्यक्ति थी। यह भूली हुई कहानी बस्तर के आदिवासी
इतिहास का एक महत्वपूर्ण हिस्सा है, जो इसके लोगों की उन भव्य राजनीतिक
योजनाओं के प्रति भेद्यता को दर्शाती है जो उनके चारों ओर चल रही थीं। उन्होंने
शुक्ला से, और विस्तार से, राष्ट्रीय नेतृत्व से हस्तक्षेप करने की
गुहार लगाई, और आत्मविश्वास से कहा, "मुझे इसमें बहुत कम संदेह है कि यदि आप
चाहें तो आप इसे अंकुर में ही समाप्त कर सकते हैं।"
यह पढ़कर सरदार
पटेल ने अपने भीतर संकल्प का ठंडा इस्पात महसूस किया। यह केवल एक दूरस्थ, जंगली राज्य के
बारे में नहीं था। यह मिसाल के बारे में था। यह संप्रभुता के बारे में था। यदि
ब्रिटिश राजनीतिक विभाग और निज़ाम इतनी निर्लज्जता से मध्य प्रांत का एक टुकड़ा
काट सकते हैं, तो उन्हें उड़ीसा, राजपूताना या काठियावाड़ में ऐसा ही करने
से कौन रोक सकता था? एक एकीकृत भारत के निर्माण की पूरी, श्रमसाध्य
प्रक्रिया ध्वस्त हो सकती थी। 1947 का हैदराबाद राज्य
का मुद्दा पहले से ही एक नासूर घाव था, और यह गुप्त सौदा उस पर नमक छिड़कने जैसा
था। पटेल समझ गए कि यह एक परीक्षा थी। यह उनके राज्य विभाग और एक मजबूत, केंद्रीय भारतीय
सरकार के विचार को सीधी चुनौती थी। उन्होंने अपनी कलम उठाई। जवाहरलाल नेहरू को
उनका नोट विशेष रूप से संक्षिप्त था, घबराहट से रहित लेकिन नियंत्रित
तात्कालिकता से स्पंदित था। "मेरे प्यारे जवाहरलाल," उन्होंने लिखा,
"मैं इसके साथ एक पत्र की एक प्रति संलग्न कर रहा हूँ... बस्तर राज्य को
निज़ाम को सौंपे जाने वाले एक सौदे के बारे में।" फिर वह महत्वपूर्ण पंक्ति
आई, एक वाक्य जिसने अपमान के पूरे भार को पकड़ लिया: "यह एक अजीब बात
होगी यदि हमारी जानकारी के बिना और हमारी पीठ पीछे कोई व्यवस्था की जाए।"
वह एक वाक्य सत्ता
के गलियारों में वज्रपात जैसा था। यह एक घोषणा थी कि औपनिवेशिक कठपुतली के दिन
समाप्त हो गए थे। भारत के भविष्य के बारे में "हमारी पीठ पीछे" निर्णय
लेने का युग समाप्त हो गया था। यद्यपि जवाबी कार्रवाई का विशिष्ट विवरण राज्य
विभाग के मौन अभिलेखागार में ही है, परिणाम ऐतिहासिक रिकॉर्ड का विषय है।
साजिश नाकाम कर दी गई। ग्रिग्सन और निज़ाम द्वारा इतनी सावधानी से तैयार किया गया
गुप्त समझौता हवा में विलीन हो गया। पटेल और उनकी टीम ने, दृढ़ बातचीत,
राजनीतिक
दबाव और रणनीतिक दूरदर्शिता के अपने विशिष्ट मिश्रण के साथ काम करते हुए, इसे "अंकुर
में ही समाप्त कर दिया।" 1947 में बस्तर के लिए
विलय पत्र सुरक्षित कर लिया गया, और राज्य, अपनी सभी संपदा और
अपने लोगों के साथ, भारतीय संघ में मजबूती से एकीकृत हो गया। इस साजिश की सफल विफलता सरदार पटेल के अधीन
भारत के एकीकरण में एक महत्वपूर्ण, यद्यपि अनकही,
जीत
बन गई।
आज, बस्तर षड्यंत्र की कहानी भारतीय स्वतंत्रता का एक काफी हद तक भूला हुआ इतिहास है। यह मुख्यधारा की पाठ्यपुस्तकों में प्रमुखता से शामिल नहीं है, जो विभाजन के भव्य नाटकों और सत्ता के औपचारिक हस्तांतरण की छाया में है। फिर भी, इन्हीं छिपी हुई कथाओं में, इन टाले गए संकटों में, भारत के संस्थापक पिताओं की सच्ची प्रतिभा सबसे शानदार ढंग से प्रकाशित होती है। यह एक ऐसे राष्ट्र को प्रकट करता है जो एक ही, विजयी क्षण में पैदा नहीं हुआ, बल्कि निरंतर सतर्कता के क्रूसिबल में, अथक साज़िश की पृष्ठभूमि के खिलाफ गढ़ा गया था। रायपुर में एक चिंतित नागरिक का पत्र, एक प्रांतीय प्रमुख के माध्यम से भारत के लौह पुरुष की मेज पर पहुँचा, जिसने घटनाओं की एक ऐसी श्रृंखला शुरू की जिसने एक राज्य को बचा लिया। यह इस तथ्य का एक शक्तिशाली प्रमाण है कि आधुनिक भारत का नक्शा भाग्य द्वारा नहीं, बल्कि उन नेताओं की अटूट इच्छाशक्ति द्वारा खींचा गया था जिन्होंने अपने राष्ट्र के किसी भी हिस्से को छाया में बेचे जाने, सौदेबाजी करने या चुराए जाने की अनुमति देने से इनकार कर दिया।
નિઝામની ચાલ અને સરદારનો એક જ ઘા
બસ્તર ષડયંત્ર: કેવી રીતે સરદાર પટેલે એક રજવાડાને નિઝામને સોંપવાના ગુપ્ત કાવતરાનો પર્દાફાશ કર્યો
નવેમ્બર ૧૯૪૬માં નવી દિલ્હીની હવામાં માત્ર શિયાળાની ઠંડી જ નહોતી. તે
પરિવર્તનની સુગંધ, આશા, ચિંતા અને નવી દુનિયાની સરહદો દોરતી કલમોના ગુસ્સાભર્યા
લખાણોથી વાતાવરણ ભારે હતું. પોતાની ઓફિસમાં, ભારતીય એકતાના અડગ શિલ્પી, સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ, ફાઈલોના પહાડ નીચે દબાયેલા હતા, જેમાંની દરેક રજવાડાઓના વિલીનીકરણ સંબંધિત સમસ્યાઓનું એક બ્રહ્માંડ હતું. દરરોજ એક નવો પડકાર, બુઝાવવા માટે એક નવી આગ લઈને આવતો. પરંતુ ૧૧ નવેમ્બરે એક
એવો પત્ર આવ્યો જે અલગ હતો. તે કોઈ ઔપચારિક અરજી કે રાજદ્વારી સંદેશ નહોતો. તે એક
ચેતવણી હતી, મધ્ય
પ્રાંતના હૃદયમાંથી એક નમ્ર કાગળના ટુકડા પર આવેલી દેશદ્રોહની એક ગણગણાટ, એક એવી ગણગણાટ જે તે રાષ્ટ્રના તાણા-વાણાને જ ઉકેલી નાખવાનો
ભય પેદા કરી રહી હતી જેને તેઓ અથાકપણે વણી રહ્યા હતા. ૧૯૪૬ના એક ગુપ્ત રાજકીય સોદા પરની આ ગુપ્ત માહિતી ભારતના ભાવિ નેતાઓના સંકલ્પની કસોટી
કરવાની હતી.
પત્ર મધ્ય પ્રાંતના પ્રીમિયર, રવિશંકર શુક્લા તરફથી હતો, પરંતુ સાચો સંદેશ તેના બિડાણમાં રહેલો હતો. બિડાણ રાયપુરના એક અગ્રણી નાગરિક, રઘુબીર પ્રસાદ નામના વ્યક્તિનો એક ભાવુક, લગભગ ઉન્માદી પત્ર હતો. જેવી સરદારની નજર પાનાઓ પર ફરી, એક આશ્ચર્યજનક રીતે દુઃસાહસિક ષડયંત્રની જટિલ વિગતો ઉભરી
આવવા લાગી. પ્રસાદે એક ગુપ્ત કરાર વિશે લખ્યું હતું, જે પડદા પાછળ રચાયેલો સોદો હતો, જેમાં સમગ્ર બસ્તર રાજ્યને હૈદરાબાદના નિઝામને સોંપવાની વાત
હતી. આ કોઈ નજીવી જમીનની અદલા-બદલી નહોતી; આ એક આખા રાજ્યની સોંપણી હતી. પત્રમાં જણાવાયું હતું કે
કેવી રીતે બ્રિટિશ સરકારે, વસાહતી
હસ્તક્ષેપના તેના અંતિમ કૃત્યમાં, બરારના નિકટવર્તી નુકસાનના વળતર રૂપે "રાજ્યને મહામહિમ નિઝામને સોંપી
દીધું" હતું. હૈદરાબાદના નિઝામની પ્રાદેશિક મહત્વાકાંક્ષાઓ સર્વવિદિત હતી, પરંતુ આ પગલું એક આઘાતજનક વધારો હતો, જે ભારતની વચગાળાની સરકારના અધિકારને સીધો પડકાર હતો.
પ્રસાદના પત્રે ભવિષ્યનું એક ગંભીર ચિત્ર રજૂ કર્યું. બસ્તરના સગીર મહારાજાને, પુખ્ત વયે પહોંચ્યા પછી, એક કઠપૂતળી બનાવી દેવામાં આવશે, જેને મહેલ પર પોતાનો ધ્વજ ફરકાવવાની પરવાનગી તો હશે પરંતુ
તમામ વાસ્તવિક સત્તાઓથી વંચિત કરી દેવામાં આવશે. તેમને "નિઝામઝાદા" નું
બિરુદ અને એક આકર્ષક પેન્શન આપવામાં આવશે - તેમની પૈતૃક જમીનના બદલામાં એક સોનેરી
પાંજરું. વાસ્તવિક સત્તા, નાણાકીય
અને વહીવટી નિયંત્રણ, સંપૂર્ણપણે
નિઝામ પાસે રહેશે. બસ્તર રાજ્ય પર કબજો કરવા માટેનું આ સાવચેતીપૂર્વકનું
આયોજનબદ્ધ કાવતરું માત્ર એક કાલ્પનિક ખતરો નહોતું; તે પહેલેથી જ ગતિમાં હતું. નિઝામની સરકારે દક્ષિણમાંથી નવી
રેલ્વે લાઇન માટે સર્વેક્ષણનું કામ શરૂ કરી દીધું હતું, અને આ ક્ષેત્રના વિશાળ કુદરતી સંસાધનોનું શોષણ કરવાની
યોજનાઓ ચાલી રહી હતી. આ તે પ્રકારની રાજકીય ષડયંત્રનું એક ઉત્તમ ઉદાહરણ હતું જેણે
પૂર્વ-સ્વતંત્રતા ભારતીય રાજકારણને વ્યાખ્યાયિત કર્યું, જ્યાં લાખો લોકોનું ભાગ્ય ગુપ્ત વાટાઘાટોમાં નક્કી થતું
હતું.
આ ગુપ્ત અભિયાનના કેન્દ્રમાં એક એવું નામ હતું જે સરદાર જાણતા હતા: ડબલ્યુ.વી.
ગ્રિગસન. એક અંગ્રેજ જે આ પ્રદેશમાં વહીવટકર્તા તરીકે સેવા આપી ચૂક્યો હતો, ગ્રિગસન બસ્તરના આદિવાસીઓનો નિષ્ણાત હતો, તેણે તેમના પર એક સ્મારકરૂપ કૃતિ પણ લખી હતી. તે એવો માણસ
હતો જે જમીન અને તેના લોકોને ઊંડાણપૂર્વક સમજતો હતો. હવે, નિઝામની સેવામાં સ્થાનાંતરિત થયા પછી, તે એ જ જ્ઞાનનો ઉપયોગ તે જમીનના સ્થાનાંતરણને સરળ બનાવવા
માટે કરી રહ્યો હતો જેના પર તેણે એક સમયે શાસન કર્યું હતું. પત્રમાં તેમના પર સીધો
આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો: "આ બધું મિસ્ટર ગ્રિગસનનું જ કારસ્તાન છે." આ
એક ગહન વિશ્વાસઘાત હતો, જે જતા
બ્રિટીશ અધિકારીઓ દ્વારા રમાતી નિંદનીય રમતોનું પ્રતીક હતું, જેઓ શક્તિશાળી રાજકુમારોની તરફેણ મેળવવા માંગતા હતા, અને તેમની પાછળ એક વિભાજીત અને નબળું ભારત છોડી રહ્યા હતા. બસ્તરમાં ડબલ્યુ.વી. ગ્રિગસન ની ભૂમિકા એ વાતનું સ્પષ્ટ સ્મૃતિપત્ર હતું કે કેવી રીતે વસાહતી
જ્ઞાનનો ઉપયોગ તે જ લોકો સામે હથિયાર તરીકે કરી શકાય છે જેમનું દસ્તાવેજીકરણ
કરવાનો તે દાવો કરતો હતો.
આ ભૌગોલિક-રાજકીય શતરંજના કેન્દ્રમાં ઇનામ ખુદ બસ્તર હતું, જે આશ્ચર્યજનક ક્ષમતા ધરાવતી ભૂમિ હતી. ૧૩,૦૦૦ ચોરસ માઇલમાં ફેલાયેલું, તે કુદરતી સંપત્તિનો ખજાનો હતો. તેના ગાઢ જંગલો સુપ્રસિદ્ધ
હતા,
પરંતુ તેનું સાચું મૂલ્ય જમીનની નીચે અને તેના વહેતા
પાણીમાં હતું. પત્રમાં "ભારતમાં લોખંડના અયસ્કના સૌથી મોટા ભંડારોમાંના
એક" નો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો, એક એવો સ્ત્રોત જે નવા રાષ્ટ્રના ઔદ્યોગિક ભવિષ્ય માટે
અત્યંત મહત્વપૂર્ણ હતો. બસ્તરની ખનિજ સંપત્તિ અત્યંત મહત્વની એક વ્યુહાત્મક સંપત્તિ હતી. તદુપરાંત, રાજ્યમાં ઇન્દ્રાવતી ધોધ હતો, જેને મધ્ય પ્રાંતનો સૌથી મોટો ધોધ તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યો
હતો. રઘુબીર પ્રસાદે યાદ કર્યું કે કેવી રીતે, દાયકાઓ પહેલા, અમેરિકન અને જર્મન ઇજનેરોએ આ વિસ્તારનું સર્વેક્ષણ કર્યું
હતું,
અને આ ધોધની ક્ષમતાને ઓળખી હતી કે તે સમગ્ર પ્રદેશમાં
રેલ્વેને વીજળી પૂરી પાડવા માટે પૂરતી સસ્તી વીજળી ઉત્પન્ન કરી શકે છે. ઇન્દ્રાવતી ધોધનો ઇતિહાસ વણવપરાયેલી શક્તિની એક વાર્તા હતી, એક સૂતેલો દૈત્ય જેને નિઝામ હવે પોતાના લાભ માટે જગાડવાનો
ઇરાદો રાખતો હતો.
પ્રસાદનો પત્ર માત્ર ભયની ઘંટડી જ નહોતો; તે કાર્યવાહી માટેનું આહ્વાન હતું, જે ઇતિહાસ અને કાયદાની ઊંડી સમજમાં મૂળ ધરાવતું હતું. તેમણે
દલીલ કરી હતી કે આ કરાર સંભવતઃ અતિ અનૈતિક હતો - એટલે કે પૂર્વીય રાજ્યોના રેસિડેન્ટના કાનૂની અધિકારની બહાર હતો કે તે
એક સગીર શાસક વતી સહી કરે. તેમ છતાં, તેમણે કટાક્ષપૂર્વક નોંધ્યું હતું કે જો ક્રાઉન પ્રતિનિધિએ
પોતાનો આશીર્વાદ આપ્યો હોત, તો આ
સોદાને બ્રિટીશરોની નજરમાં "એકદમ ન્યાયી અને કાયદેસર" માનવામાં આવત.
તેમણે સ્વદેશી મુરિયા અને મારિયા જનજાતિઓના સંભવિત ભાવિ પર શોક વ્યક્ત કર્યો, જેમને ટૂંક સમયમાં "મુસ્લિમ સંસ્કૃતિ અને ધર્મનો સારો
સ્વાદ ચાખવા મળશે," જે તે સમયની ઊંડી સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક ચિંતાઓની એક
હૃદયસ્પર્શી અભિવ્યક્તિ હતી. આ ભૂલી ગયેલી વાર્તા બસ્તરનો આદિવાસી ઇતિહાસ નો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે, જે તેની આસપાસ ચાલી રહેલી ભવ્ય રાજકીય યોજનાઓ પ્રત્યે તેના
લોકોની નબળાઈને દર્શાવે છે. તેમણે શુક્લાને, અને વિસ્તૃત રીતે, રાષ્ટ્રીય નેતૃત્વને હસ્તક્ષેપ કરવા વિનંતી કરી, અને આત્મવિશ્વાસથી કહ્યું, "મને બહુ ઓછો સંદેહ છે કે જો તમે ઈચ્છો તો તમે તેને શરૂઆતમાં
જ ખતમ કરી શકો છો."
આ વાંચીને સરદાર પટેલે પોતાનામાં સંકલ્પનું ઠંડુ પોલાદ અનુભવ્યું. આ માત્ર એક
દૂરના,
જંગલી રાજ્ય વિશે નહોતું. આ પૂર્વધારણા વિશે હતું. આ
સાર્વભૌમત્વ વિશે હતું. જો બ્રિટીશ રાજકીય વિભાગ અને નિઝામ આટલી નિર્લજ્જતાથી મધ્ય
પ્રાંતનો એક ટુકડો કાપી શકે, તો તેમને ઓરિસ્સા, રાજપૂતાના
કે કાઠિયાવાડમાં એવું જ કરવાથી કોણ રોકી શકે? એકીકૃત ભારતના નિર્માણની આખી, શ્રમસાધ્ય પ્રક્રિયા તૂટી પડી શકે છે. ૧૯૪૭ નો હૈદરાબાદ રાજ્યનો મુદ્દો પહેલેથી જ એક પીડાદાયક ઘા હતો, અને આ ગુપ્ત સોદો તેના પર મીઠું છાંટવા જેવો હતો. સરદાર
સમજી ગયા કે આ એક કસોટી હતી. આ તેમના રાજ્ય વિભાગ અને એક મજબૂત, કેન્દ્રીય ભારતીય સરકારના વિચારને સીધો પડકાર હતો. તેમણે
પોતાની કલમ ઉપાડી. જવાહરલાલ નહેરુને તેમની નોંધ ખાસ કરીને સંક્ષિપ્ત હતી, ગભરાટ રહિત પરંતુ નિયંત્રિત તાકીદથી ધબકતી હતી. "મારા
પ્રિય જવાહરલાલ," તેમણે
લખ્યું,
"હું આ સાથે એક પત્રની નકલ જોડી રહ્યો
છું... બસ્તર રાજ્યને નિઝામને સોંપવાના સોદા વિશે." પછી તે નિર્ણાયક પંક્તિ
આવી,
એક વાક્ય જેણે અપમાનના સંપૂર્ણ ભારને પકડી લીધો: "આ એક
વિચિત્ર વાત હશે જો આપણી જાણ બહાર અને આપણી પીઠ પાછળ કોઈ વ્યવસ્થા કરવામાં
આવે."
તે એક જ વાક્ય સત્તાના ગલિયારાઓમાં ગાજવીજ જેવું હતું. તે એક ઘોષણા હતી કે
વસાહતી કઠપૂતળીના દિવસો પૂરા થઈ ગયા હતા. ભારતના ભવિષ્ય વિશે "આપણી પીઠ
પાછળ" નિર્ણયો લેવાનો યુગ સમાપ્ત થઈ ગયો હતો. જોકે વળતા ઓપરેશનની ચોક્કસ
વિગતો રાજ્ય વિભાગના મૌન આર્કાઇવ્સમાં જ રહે છે, પરિણામ ઐતિહાસિક રેકોર્ડનો વિષય છે. કાવતરું નિષ્ફળ ગયું.
ગ્રિગસન અને નિઝામ દ્વારા આટલી સાવચેતીપૂર્વક રચાયેલ ગુપ્ત કરાર હવામાં ઓગળી ગયો.
પટેલે અને તેમની ટીમે, દ્રઢ
વાટાઘાટો,
રાજકીય દબાણ અને વ્યૂહાત્મક દૂરંદેશીના તેમના લાક્ષણિક
મિશ્રણ સાથે કામ કરીને, તેને
"શરૂઆતમાં જ ખતમ કરી દીધું." ૧૯૪૭ માં બસ્તર માટેનું જોડાણપત્ર સુરક્ષિત કરવામાં આવ્યું, અને રાજ્ય, તેની તમામ સંપત્તિ અને તેના લોકો સાથે, ભારતીય સંઘમાં મજબૂત રીતે એકીકૃત થયું. આ ષડયંત્રની સફળ
નિષ્ફળતા સરદાર પટેલ હેઠળ ભારતના એકીકરણ માં એક ચાવીરૂપ, ભલેને વણગાયેલી, જીત બની.
આજે, બસ્તર ષડયંત્રની વાર્તા ભારતીય સ્વતંત્રતાનો મોટે ભાગે ભૂલી ગયેલો ઇતિહાસ છે. તે મુખ્ય પ્રવાહના પાઠ્યપુસ્તકોમાં મુખ્ય રીતે દર્શાવવામાં આવતી નથી, જે ભાગલાના ભવ્ય નાટકો અને સત્તાના ઔપચારિક સ્થાનાંતરણની છાયામાં છે. તેમ છતાં, આ છુપાયેલી કથાઓમાં, આ ટાળેલા સંકટોમાં, ભારતના સ્થાપક પિતાઓની સાચી પ્રતિભા સૌથી તેજસ્વી રીતે પ્રકાશિત થાય છે. તે એક એવા રાષ્ટ્રને પ્રગટ કરે છે જે એક જ, વિજયી ક્ષણમાં જન્મ્યું ન હતું, પરંતુ સતત તકેદારીની ભઠ્ઠીમાં, અવિરત ષડયંત્રની પૃષ્ઠભૂમિ સામે ઘડાયું હતું. રાયપુરમાં એક ચિંતિત નાગરિકનો પત્ર, એક પ્રાંતીય પ્રીમિયર દ્વારા ભારતના લોખંડી પુરુષના ડેસ્ક પર પહોંચ્યો, જેણે ઘટનાઓની એક એવી શૃંખલા શરૂ કરી જેણે એક રાજ્યને બચાવી લીધું. તે એ હકીકતનો એક શક્તિશાળી પુરાવો છે કે આધુનિક ભારતનો નકશો ભાગ્ય દ્વારા નહીં, પરંતુ એવા નેતાઓની અડગ ઇચ્છાશક્તિ દ્વારા દોરવામાં આવ્યો હતો જેમણે તેમના રાષ્ટ્રના કોઈપણ ભાગને પડછાયામાં વેચવા, સોદાબાજી કરવા કે ચોરાઈ જવાની મંજૂરી આપવાનો ઇનકાર કર્યો હતો.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel
